کمانچه از سازهای زه صدای مقید و کمانه ای است که همانند ویولن با آرشه نواخته می شود. این ساز دارای 4 سیم است که در موازات دسته کشیده می شود. روی کاسه ی آن پوستی کشیده شده است و سیم ها از روی خرکی که روی این پوست قرار دارند رد می شوند...

تاریخچه :

کمانچه یا کمان کوچک از سازهای اصیل ایرانی است که علاوه بر ایران در کشورهای مجاور ایران نیز مورد استفاده قرار می گرفته است و همچنان نیز بکار می رود.
"ابن فقیه نخستین کسی است که در سده ی سوم هجری در آثار خود از واژه ی کمانچه نام برده است و آنچنان که می گوید این ساز در نواحی مصر و سند مورد استفاده بسیاری قرار می گرفته است."برخی ها ربابی که با کمان نواخته می شد اولین شکل کمانچه تصور می کنند. در نقاشی های کاخ چهل ستون در اصفهان در تابلویی نوازنده کمانچه هم دیده می شود. در دوران قاجار این ساز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است.

نام این ساز در عربی بصورت کمنجا و کمنجه بکار رفته است و این ساز آنقدر مشهور بوده است که در آثار شاعران عرب بکار رفته است. این ساز در نواحی مختلف ایران با کمی تفاوت به نام های دیگر بکار می رود. در منطقه کرمانشاه به کمانچه ، موکَش می گویند و در لرستان به آن تال گفته می شود.نوازندگان ترکمن به کمانچه قیچاق می گویند. قیچاق ترکمن ها سه سیم دارد و از نظر اندازه از کمانچه های رایج کوچکتر است. کمانچه به دلیل وسعت صوتی خاص و همچنین حدود و امکانات وسیع فنی از دیرباز بیشتر از دیگر سازهای ایرانی مورد توجه قرار می گرفت اما پس از آمدن ویولن به موسیقی ایرانی استفاده از این ساز کم رنگ تر شد.

شیوه ی نواختن :

به دلیل آنکه بر روی کاسه ی این ساز پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار دارد در اثر تغییر هوا صدای آن هم عوض می شود ولی از آنجا که پوست کمانچه کلفت تر از تار است ، حرارت و رطوبت کمتر بر روی صدای آن تاثیر گذار است. صدای کمانچه کمی تو دماغی است. وقتی ویولن به ایران آمد چون دارای چهار سیم بود، سازندگان کمانچه نیز یک سیم به این ساز اضافه کردند و چون در طرز نواختن خیلی شبیه به ویولن بود نوازندگان این ساز به تدریس ویولن نیز پرداختند. نواختن آن بصورت نشسته است و بصورت عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می کند و آرشه با دست راست به صورت افقی به حالت حرکت رفت و برگشت بر روی سیم های آن کشیده می شود(برای افراد چپ دست این حالت برعکس می باشد)

ساختار :

در ساخت این ساز چوب ، پوست ، فلز ، استخوان به کار رفته است. طول کمانچه از پایه ی فلزی خود تا صُراطی (قسمت بالایی سرپنجه) در حدود 75 سانتی متر می باشد. 

کاسه ی طنینی : این کاسه تقریبا کروی و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانه ی بازی وجود دارد که پوست روی آن کشیده می شود و خرک روی این پوست قرار می گیرد.

پوست : این بخش معمولا از قسمت نازک پوست حیواناتی چون آهو ، بز ، بره انتخاب می شود.

خرک : این قطعه از جنس چوب و در برخی موارد استخوان ساخته می شود. ارتفاع آن 2 و طول آن 4 سانتی متر است و توسط دو پایه ی کوچک روی پوست قرار می گیرد. خرک را کمی کج نصب می کنند به طوری که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را بیشتر می کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله ی سیم ها را نسبت به یکدیگر ثابت نگه می دارد.

دسته : دسته ی کمانچه لوله ای تو پُر است که از جنس چوب ساخته می شود طول آن در حدود 25 و قطر آن 3 سانتی متر و به صورت مخروطی شکل می باشد. قطر دسته در محل دسته کمتر می شود. در دسته هایی که دستان بند ندارند یک طرف آن به کاسه و طرف دیگر آن به سرپنجه متصل می شود.

سرپنجه : در ابتدای طول دسته می باشد و همچون دسته از جنس چوب ساخته می شود سطح رویی آن تو خالی و مجهز به چهار گوشی بصورت زوج در دو طرف خود است. سرپنجه در انتهای خود زایده ای بنام صراطی یا تاج دارد که به طول نهایی ساز می افزاید.

گوشی ها :  همانطور که گفته شد 4 عدد گوشی در دو طرف سر پنجه قرار دارند تعداد آن با تعداد سیم های ساز برابر است و هر یک از سیم ها به طور جداگانه به یکی از آنها متصل می شود. شکل ظاهری این گوشی ها طوری هستند که نوازنده بتواند به راحتی با چرخاندشان ساز را کوک نماید.

شیطانک : از جنس چوب و یا استخوان باریکی و کم ارتفاع می باشد که بین سرپنجه و دسته قرار می گیرد.سیم ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کند و به گوشی ها می روند.

سیم گیر : قطعه ای کوچک از جنس چوب و یا فلز می باشد و به انتهای بدنه ی کاسه نصب و گره ی یک سر از سیم ها به آن وصل می شود.

پایه : میله ای باریک و متحرک است طول آن 10 سانتی متر می باشد و در هنگام نوازندگی یک سر آن به انتهای کاسه متصل می شود. در انتهای پایه یک زایده ی پهن دارد که روی پا یا زمین قرار می گیرد.

وسعت صدای ساز : وسعت صدای کمانچه در حدود سه اکتاو است و چون کوک های مختلف دارد و به دلیل عدم وجود دستان بند تمامی فواصل موسیقی ملی از جمله پرده ، نیم پرده و ربع پرده در آن قابل اجرا است. با انگشت گذاری روی سیم اول تا حدود یک اکتاو زیرتر را می توان اجرا کرد.

انواع مختلف کمانچه و کمانچه نوازی : همانطور که گفتیم کمانچه در نواحی مختلف ایران با اندکی تفاوت در ساختار خود بکار می رود و همینطور این ساز در کشورهای دیگر از جمله کشورهای همسایه ی ایران نیز استفاده می شود. این تفاوت ها را در ساختار سیم (جنس و قطر سیم) ، نوع پوست ، اندازه ی دسته ، تعداد سیم ها ، نوع کوک و فاکتورهای دیگر ایجاد می کنند.

کمانچه بطور معمول 4 سیم دارد اما با اضافه کردن سیم پنجم به آن وسعت صدای آن را افزایش می دهند. در سالهای اخیر به تقلید از برخی از سازهای هم خانواده ی غربی همچون ویولن ، کمانچه هایی نظیر کمانچه آلتو و باس نیز ساخته شده است. این کمانچه ها صدایی بم تر از کمانچه ایرانی و معمول دارند.از انواع حالت های کیفی کمانچه نوازی می توان به گلیساندو ، تریل ، پیتزیکاتو اشاره کرد

از کمانچه نوازان بنام و بزرگان این ساز می توان به اساتید : کیهان کلهر ، محمدرضا لطفی ، علی اصغر بهاری ، حسین خان اسماعیل زاده ، اردشیر کامکار و ... اشاره کرد.

منابع و مآخذ :

مهدی فروغی – مجله موسیقی شماره 9 – اردیبهشت 1336
خالقی – سرگذشت موسیقی ایران – بخش اول
شهمیری – صدا شناسی موسیقی