واژه شناسی و تاریخچه تنبک :

تنبک در فرهنگ ها ، اشعار ، آثار موسیقی دانان بصورت "تمبک" ، "تبنک" ، دُمبک ، دُمبال ، خُنبک و ... استفاده شده است. در برهان قاطع بصورت تُنبک ثبت شده است :
"به ضم اول و فتح ثالث بر وزن جفتک ، آوازی را گویند بلند و تند مانند صدای ناقوس و به معنی دف و دهل هم آمده است"
در فرهنگ آنندراج (یکی از فرهنگ‌های زبان فارسی نوشته‌شده در قرن نوزدهم میلادی) آمده است : 
"به معنی دف و دهل و تبنک (Tobnok) به ضم تا و نون نیز آمده است که بازیگران نوازند."

در آینده نزدیک سخنان آقای بهمن رجبی که صاحب مکتب می باشند و برای شناسایی و تغییر نگرش نسبت به این ساز بسیار زحمت کشیده اند را برایتان نقل خواهیم کرد.بنابراین در فعلا در نوشته های زیر گاها از واژه تنبک و گاها از تمبک استفاده می نماییم ولی در آینده مطلب دیگری در این رابطه خواهیم گذاشت.

گویمش رو گرچه بر جوشیده‌ای        همچو جان پیدایی و پوشیده‌ای
گوید او محبوس خنبست این تنم        چون می اندر بزم خنبک می‌زنم  (مولوی)

یکی از نظراتی که در وجه تسمیه تمبک مطرح شده است این است که واژه ی تمبک Tombak از دو لفظ تُم و بک تشکیل شده است و چون صدایی که از این ساز تولید می شود تداعی کننده این دو واژه در ذهن می باشد به احتمال فراوان نام آن برگرفته شده از صدای آن باشد. 
در مورد سابقه تاریخی مدارک زیادی وجود دارد ، برای مثال در رساله خسرو و ردیگ (به زبان پهلوی) در مورد سازهای مرسوم در دوره ساسانی ، از طبل کوچکی با نام طمبلک نام برده شده است.
دکتر مهدی فروغی در کتاب خود نوشته است : "در دوره ساسانی ساز های ضربی دیگری از قبیل دمبلک (به زبان پهلوی) و دنبلک (به زبان پارسی) نیز رایج بوده است که دقیقا شبیه به تمبک امروزی ما بوده است .."

ساختار تنبک :

در موسیقی ایرانی تنبک در حجم های مختلفی استفاده می شود اما از نظر راحتی اجرا و صدا دهی بهتر دو نوع از آن بیشتر مورد استفاده نوازندگان قرار می گیرد ، تنبک برای همراهی با ارکستر که به آن تنبک ارکستر می گویند و تنبک برای همراهی با ساز تنها یا تنبک تکنواز .
تنبک از جنس چوب درختان گردو ، توت ، افرا و چوب درختان جنگلی و سیاه ساخته می شود معمولا این چوب باید حدود 1 تا دو سال در سایه نگهداری شود و برای آنکه بعدها انحنا پیدا نکند آن را در دیگ آب می جوشانند و به مدت 15 روز در پهن خشک نگه می دارند این عمل علاوه بر خشک کردن چوب ، مقاومت آن را نیز بیشتر می کند.

ساختمان کلی تنبک متشکل چهار بخش : دوره ، تنه ، نفیر و دهانه کوچک یا کالیبر می باشد

دوره یا دهانه ی بزرگ : 

آن قسمت از تمبک که پوست روی آن کشیده می شود (در متون کتاب های قدیمی به این قسمت فراخ تمبک نیز گفته می شود.) جنس پوست می تواند متفاوت باشد و از پوست بز ، میش ، بره یا پوست ماهی می توان استفاده کرد ، جهت کارایی بیشتر و مرغوبیت ، پوست باید کهنه باشد. پوست تمبک تکنواز باید از پوست تمبک ارکستر نازکتر باشد. اندازه ی دهانه برای تمبک های مختلف ، متفاوت می باشد ، معمولا قطر دهانه یا دوره حدود 24 سانتی متر است و در تمبک تکنواز قطر آن از بیرون 22 و از داخل 18 سانتی متر است.همچنین طول تنه به طور تقریبی 21 سانتی متر می باشد. جهت یکسان بودن صدا در تمام نقاط دهانه باید کاملا گرد باشد. 

تنه :

این بخش کاسه ی طنین ضرب یا تمبک را تشکیل می دهد و استوانه ای با حجم بیشتر نسبت به سایر بخش های ساز می باشد. طول این قسمت در تمبک تکنواز 18 سانتی متر و در تمبک کنسرت تقریبا 28 سانتی متر می باشد برای جلوگیری از لغزش هنگام نواختن ، شیارهایی روی این قسمت ایجاد می شود

نفیر یا گلو :

همچنان که از نامش پیداست وظیفه ی این قسمت خارج کردن صدای تولید شده است و همان قسمت باریک و فرو رفتگی ایی می باشد که در بغل نوازنده می نشیند. قطر بیرونی آن 18 سانتی متر و طول آن تا دهانه کوچک حدود (از تنه) حدود 26 سانتی متر است. نفیر از داخل شیپور مانند است و دهانه کوچک تر این شیپور به تنه متصل است تا صدا را بهتر هدایت کند.

دهانه کوچک یا کالیبر : 

آخرین بخش تمبک می باشد و صدای تولید شده از ضرب بر روی پوست پس از گذر از نفیر از این بخش خارج می شود.در تمبک ارکستر قطری برابر با 22 و در تمبک تکنواز قطری برابر با 18 سانتی متر دارد

نت نویسی در تنبک :

همانطور که در شکل زیر می بینید ، نت نویسی در تنبک بر اساس سه خط حامل می باشد و دایره تمبک را به سه بخش : میانه ، مرکزی و کناره تقسیم می کنند اما در مکتب بهمن رجبی که بسیاری از مدرسان از کتاب ها و مراجع ایشان برای آموزش استفاده می نمایند از یک خط استفاده شده است که روش یادگیری آن نیز ساده تر می باشد.

از بزرگان و نوازندگان معاصر تمبک می توان به اساتید زیر اشاره کرد :
بهمن رجبی، حسین تهرانی ، ناصر فرهنگ فر، جهانگیر ملک ، ملوک ضرابی ، مرتضی اعیان ، محمد اسماعیلی ، داریوش رفیعی

مرحوم استاد حسین تهرانی از تمبک نوازان برحسته و صاحب سبک

منابع :

حسینعلی ملاح – سازهای مهجور
بهروز وجدانی - فرهنگ جامع موسیقی ایرانی – جلد اول