تاریخچه دف و پیدایش آن :
نخستین یافته های پیدا شده از ساز دف مربوط به دوران ساسانیان می باشد ، در زبان پهلوی به آن دپ گفته می شد. حضور دف در سنگ نوشته های موجود در بیستون حاکی از پیشینه ای تاریخی آن حتی قبل از اسلام را دارد. در دوران پیش از اسلام دف در موسیقی سنتی ایرانی و کردی مورد استفاده قرار می گرفت به همین خاطر امروزه می توان رد آن را یافت ،اما به خاطر آنکه بسیاری از جنبه های موسیقی در اسلام حرام می باشد، برای حفظ این ساز بیشتر در مراسم های مذهبی و خانقاه ها کردستان و همچنین آیین های عرفانی دراویش مورد استفاده قرار می گیرد و مورد تقدیس و احترام فراوان می باشد. بدلیل آنکه دف در اسلام از سازهای مجاز و حلال می باشد پیروان بسیاری از فرقه ها و طریقت ها از جمله نقشبندیه از آن استفاده فراوان می کنند.
اگرچه دف از زمان پیدایش آن تا این زمان در موسیقی ایرانی و گستره جغرافیایی ایران حضور فراوانی داشته است ، اما در نواحی مختلف از نظر شکل و تکنیک های اجرایی دارای تفاوت هایی می باشد. تعلق دف در کردستان حداقل پس از تاسیس طریقت قادریه توسط شیخ عبدالقادر گیلانی در نیمه ی دوم قرن هشتم قمری و استفاده ی عرفانی خاص پیروان این سلسله از این ساز در مقایسه با سایر نواحی دیگر ایران بارزتر است. دف در تقسیم بندی سازه ها در رده ی ساز های ضربی پوست صدا یک طرفه باز که با دست نواخته می شود قرار می گیرد دف در اندازه ها و اشکال مختلفی در کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار میگیرد. نوعی از آن که در مصر ، سوریه و الجزایر متداول است به شکل مربع می باشد و به همین دلیل به آن " دف مربع " یا " دف چهار گوش " می نامند
ساز دف گردی که بصورت عمومی شناخته می شود دارای سه نوع خاص می باشد:
دایره زنگی ، مزهر (دف بزرگ) ، دایره (از دف کوچکتر است و دو رو می باشد و معمولا دارای زنجیرهای کوچکی در گرداگرد خود می باشد) امروز این ساز بسیار پرطرفدار می باشد و خصوصا در میان بانوان رواج فراوانی پیدا کرده است و تقاضا برای یادگیری و همچنین آموزش دف بسیار بالا می باشد.
واژه شناسی :
در فرهنگ معین توضیحی که برای دف آمده است بدین صورت است : "دف (دُف به زبان عربی ) چنبری است که پوستی بر آن چسبانند و قوالان آن را با انگشت نوازند" .در آذربایجان به دف قاوال نیز می گویند که در اجرای قطعات سازی و آوازی مردمان این منطقه نقش عمده ای را ایفا می کند (البته اندکی با دفی که بطور مرسوم و عمومی شناخته می شود تفاوت دارد) جایگاه دف در ادبیات فارسی مشهود و قابل ملاحضه است و در اشعار شاعران مختلف می توان یافت :
خدا را محتسب ما را به فریاد دف و نی بخش
که ساز شرع از این افسانه بی‌قانون نخواهد شد (حافظ)
همچو دف می‌خورم از دست جفای تو قفا
چنگ‌وار از غم هجران تو سر در پیشم (سعدی)
همچو دف حلقه به گوش او شدم با این همه
بر تنم چون چنگ هر رگ در فغان می‌افکند (عطار)
مولانا در بسیاری از اشعار خود همچون نی از دف بعنوان سازی عرفانی استفاده کرده است :
آن پیش روی که جان او پیش صف است
داند که تو بحری و جهان همچو کفست
بی‌دف و نیی، رقص کند عاشق تو
امشب چه کند که هر طرف نای و دفست
زان رونق هر سماع آواز دف است
زانست که دف زخم وستم را هدف است
می‌گوید دف که آنکسی دست ببرد
کاین زخم پیاپی دل او را علف است
گر دف نبود نیشکر او دف ماست
آخر نه شراب عاشقی در کف ماست
آخر نه قباد صف‌شکن در صف ماست
آخر نه سلیمان نهان آصف ماست
واژه ی دفِ تَر که مولانا در برخی از ابیات خود با هنرمندی و زیبایی خاصی از آن استفاده کرده است به معنی دفی است که صدا و آواز خوبی از آن نواخته نمی شود و دفی است که پوست آن تر و خیس می باشد به همین خاطر توصیه می شود که پوست سازهای ضربی همچون تنبک ، دف و.. فارغ از هر گونه رطوبت باشد ، و بهتر از قبل از اقدام به ضرب آهنگ کمی گرم شوند (حرارت و گرمای بیش از حد به پوست و ساختمان آن آسیب می زند و در دراز مدت باعث ترک خوردن و احتمال پاره شدن آن می شود)
هله من مطرب عشقم ، دگران مطرب زر
دف من دفتر عشق و دف ایشان دف تر
هلا خموش که دیوان دف تو تر کردند
کانیس دفتری و طالب دواوینی
ویژگی های ساختاری دف :
دف (دف کردستان) دارای بدنه ی استوانه ای شکل و قابی از جنس چوب است که پوست روی آن کشیده می شود این پوست تنها بر یک طرف قرار می گیرد. دو طرف قاب بطریق فارسی بر روی هم قرار می گیرند و کلاف دایره وار دف را بوجود می آورد ، ضخامت لبه ی خارجی قاب را تا دو الی سه میلی متر کاهش می دهند و پوست را روی آن می کشند و با چسب و میخ های مخصوص (گل میخ) بر دهانه ی دف محکم می کنند حلقه ها و زنجیر ها به فواصل معینی در قاب داخلی قرار می گیرند.
ساختمان دف :
چهار قسمت مختلف ساختمان اصلی دف را تشکیل می دهند که هر قسمت می تواند از جنس های مختلفی ساخته شود.
بدنه اصلی یا قاب : بهترین جنس آن چوب تاک می باشد اما از چوب درختان بید ، چنار ، نارنج و در برخی موارد خاص از گردو نیز ساخته می شود.
پوست : پوست دف می تواند از پوست بز ، آهو ، میش ، بزکوهی باشد اما در نمونه های جدید از پلاستیک نیز برای ساخت دف استفاده می شود.
حلقه ها : جنس این حلقه ها می تواند از آهن ، برنج و مس باشد.
گُل میخ ها : همانطور که گفته شد این قسمت برای محکم نگه داشتن پوست به قاب می باشد و می تواند از برنج ، مس ، آهن و همچنین از جنس چوب باشد.
تکنیک های اجرایی دف :
اصولا پوست دف به سه منطقه صوتی : میانی ، مرکزی و کناری تقسیم می شود و هر منطقه صدا و ضرب آهنگ ویژه ی خود را دارد.صدای منطقه مرکزی بصورت دُم یا تُم می باشد و صدای منطقه میانی و کناری تَق ، تَک یا بَک می باشد. تکنیک های ریز ، دست بست ، اشاره و ضرابی از مهمترین تکنیک های اجرایی دست راست می باشند. حرکت دادن دف به بالا و پایین ، چپ و راست ، جلو و عقب و نواختن بصورت افقی هر کدام از نظر نوع تولید صدا و برخورد حلقه ها به بدنه و پوست متفاوت می باشند. شما می توانید با مراجعه به دوره آموزشی دف از این آموزش ها بهره مند شوید.
