دستگاه در موسیقی ایرانی چیست ؟

واژه ی دستگاه در قرن های اخیر به جای کلمه مقام برگزیده شده است و اشاره دارد به محل قرار گیری انگشتان دست نوازنده بر دسته ساز (دست + گاه) که هر پرده ی آن نشان دهنده ی یکی از دوایر یا گام های موسیقی است. (در موسیقی قدیم ایران گاه به معنی پرده ساز بوده است).
موسیقی سنتی ایران را به هفت دستگاه تقسیم کرده اند که باز مانده مقام های دوازده گانه قدیم به شمار می رود. این رده بندی احتمالا از اواسط دوره قاجار مرسوم شده است. شیوه ی سنتی اتلاق نام ها به مقام ها تا دوره ی ناصرالدین شاه با کلمه ی "آواز" ادا می شده است. از نخستین متونی که می توان این اصطلاح را در آن یافت نسخه چاپ شده ی دستگاه ماهور چاپ لایپزیک نوشته سرتیپ غلامرضا مین باشیان (معروف به «سالار معزز»، موسیقی‌دان و رهبر ارکستر نظامی) می باشد که به احتمال زیاد در سال 1911 به چاپ رسیده است.

مفهوم جدید دستگاه از زمان درویش خان به بعد با رواج آهنگسازی در موسیقی ایرانی ، به مرور پدیدار شد. درویش خان و هم دوره های او فرم "پیش درآمد" را رایج کردند و آهنگ های دیگری همچون ترانه و رِنگ نیز برای اجرا در کنسرت ها می ساختند. آهنگسازی در موسیقی ایرانی با آثار علینقی وزیری وارد مرحله تازه تری شد و ابعاد گسترده تری پیدا کرد به طوری که خود این آهنگ ها مجموعه های کامل و مستقلی شدند ، مانند قطعه "دخترک ژولیده" از علینقی وزیری که آهنگی است در دستگاه چهارگاه اما دستگاه چهارگاه نیست. این نوع استفاده از واژه ی "دستگاه" که از این به بعد معمول شد به معنی آهنگی در دستگاه است و به واژه دستگاه مفهوم تازه ای غیر از مفهوم سنتی آن بخشید ، در این مفهوم دستگاه ، گوشه و ردیف نقشی ندارند. مشخص کننده این مفهوم همان مقام های دستگاه می باشند بعبارت دیگر وقتی می گوییم "آهنگ دخترک ژولید در دستگاه چهارگاه" یا "مرغ سحر در ماهور" به این معنی است که برای ساختن این آهنگ ها از مقام های موجود در دستگاه های مربوطه استفاده شده است.

تعریف دستگاه :

هر دستگاه مجموعه ای از قطعات موسیقی است که به آن گوشه ها (نغمه) می گوییم این گوشه ها در مقام های مختلفی ساخته شده اند و بر اساس نظم خاصی بهم پیوند خورده اند (در گام ، کوک ، فواصل نت ها هم آهنگی دارند) یکی از نتایج این نظم خاص ، گذر کردن از یک مقام به مقام دیگر در یک دستگاه به شکل خوشایندی صورت می گیرد.

در هر یک از دستگاه ها یک مقام مادر وجود دارد که نام خود را به دستگاه می دهد. بطور مثال مقام ماهور ، مقام مادر دستگاه ماهور است. همه ی دستگاه ها با درآمد شروع می شوند که معرف مقام مادر است و اغلب گوشه ها (نغمه ها) اگر هم در مقام دیگری باشند در نهایت به این مقام باز می گردند. بنابراین در انتهای هر دستگاه همیشه به مقام مادر بر می گردیم.

درآمد :

در موسیقی به قطعه ای که با آن وارد یک دستگاه می شویم و با آن دستگاه را شروع می کنیم درآمد می گویند. 

فرود :

عامل پیوند دادن گوشه های مختلف به درآمد یا مقام مادر هستند ، در بعضی از موارد گوشه ها دارای فرود نیستند و به جای برگشت به مقام مادر به گوشه ی بعدی می روند.

بنابراین دستگاه را می توان به صورت یک چرخه تصور کرد که از یک مقام شروع و به همان مقام ختم می شود و در مسیر خود از مقام های متعددی عبور می کند. در موسیقی ایرانی هفت دستگاه داریم :

در بین دستگاه های ایرانی دستگاه شور و ملحقات آن دارای بیشترین اهمیت می باشد.

ردیف : 

به پشت سر هم قرار گرفتن گوشه ها در یک دستگاه ردیف گفته می شود. در مجموع به هفت دستگاه و پنج آواز موسیقی ایرانی گفته می شود. دارای دو نوع زیر می باشد:
ردیف سازی : ردیف هایی هستند که با ساز اجرا می شوند و با توجه به امکانات اجرایی هر ساز تعداد گوشه ها و نغمه های آن تفاوت پیدا می کند. عمده ترین ردیف های سازی مربوط به تار ، سه تار و سنتور می باشند.
ردیف آوازی : ردیف هایی هستند که برای آوازخوانی مناسبند. این ردیف ها توسط اساتید آواز ایران حفظ و دست به دست به شاگردان رسیده است. معروفترین ردیف آواز کنونی ردیف عبدالله دوامی است.
از ردیف های مشهور می توان به : ردیف سازی میرزا عبدالله ، ردیف سازی آقا حسینقلی ، ردیف آوازی عبدالله خان دوامی و... اشاره کرد.

آواز :

به یک دستگاه کوچک و فرعی گفته می شود که از یک دستگاه اصلی مشتق شده است ، همه ی ویژگی هایی که برای دستگاه گفته شد برای آواز نیز صادق است اما در مقایسی کوچتر ، زیرا محدوده ی صوتی آن کوچکتر و تعداد گوشه های کمتر است. آوازها اغلب به دستگاه مادر (دستگاهی که از آن مشتق شده اند) خود باز می گردند.
در ردیف موسیقی سنتی ایرانی پنج آواز وجود دارد :

منابغ و مآخذ :

سرگذشت موسیقی ایران - ساسان سپنتا
پیوند موسیقی و شعر – ملاح
ماهور – خسرو جعفرزاده