سازدهنی یا هارمونیکا (harmonica) تاریخچه ای نسبت طولانی دارد که خواستگاه اولیه آن چین می باشد . نخستین بار چینی ها سازی شبیه به سازدهنی امروزی بنام شِنگ (Sheng) ساختند. این ساز از چوب گیاه بامبو ساخته می شد و به سرعت به یک ساز پرطرفدار در فرهنگ موسیقی آسیای شرقی تبدیل شد. همچون بسیاری از فرهنگ ها و سنت های راه یافته به اروپا ، شنگ نیز در قرن هجدهم توسط بازرگانانی که با اروپا تجارت می کردند به ساکنین این قاره معرفی شد و خیلی زود طرفداران زیادی بدست آورد.
در اوایل قرن هجدهم برخی از سازندگان ساز در اروپا آزمایشات فراوانی روی این ساز انجام دادند . آنها سعی کردند به جای چوب از فلز در طراحی این ساز استفاده کنند. در حدود سالهای 1820 تا 1821 یکی از سازندگان جوان ساز در اروپا بنام فردریک لودویگ بوشمن سازی با زبانه های فلزی ساخت و نامش را آئورا گذاشت این ساز بسیار پرطرفدار شد هر چند اختراع بوشمن را می توان نخستین سازدهنی امروزی نامید اما تنها قادر به تولید نت های محدودی بود.
در حدود سال 1825 شخصی بنام ریتا ، دیگر سازنده ساز در اروپا ساز دهنی یا هارمونیکا امروزی را ساخت ، ساز دهنی او 10 سوراخ و دو صفحه برای زبانه ها داشت و هر سوراخ یک زبانه فلزی در هر صفحه داشت (در مجموع هر سوراخ دارای دو زبانه (reeds) بود) یک صفحه هنگامی که در آن دمیده می شد تولید صدا می کرد و صفحه ی دیگر در هنگام بازدم تولید صدا می کرد ، این عمل دم و بازدم در سوراخ ها باعث گردش هوا در زبانه ها شده و صدای ساز را بوجود می آورند. نت هایی که سازدهنی ریتا می توانست تولید کند تا حد زیادی به سازدهنی دیاتونیک امروزی نزدیک بود.
در سال 1829 خط تولید انبوه سازدهنی در وین به راه انداخته شد. و خیلی زود در دیگر شهرهای اروپا این روند ادامه پیدا کرد. در تروسینگن (روستایی در آلمان) شخصی بنام مسنر به همراه عمویش در اوقات فراغت خود روی ساخت سازدهنی کار می کردند (کار اصلی آنها ساعت سازی بود) با گذشت زمان کار آنها جنبه تجاری بسیار پر سود پیدا کرد. آنچنان که اهالی دیگر این روستا همچون ماتیس هونر شغل خود را که ساعت سازی بود رها کردند و به کار تجارت و ساخت سازدهنی روی آوردند. اگر چه هونر استعداد خوبی در نواختن سازدهنی نداشت اما تاجر بسیار موفقی بود . او توانست در سال 1862 محصولات خود را به آمریکا صادر کند و به بزرگترین بازار سازدهنی آن زمان دست پیدا کند و تا سال 1900 به همراه پنج فرزند خود آن را توسعه دهد. آنچنانکه کارخانه ی او با 1000 کارگر در حدود 4 میلیون سازدهنی در سال تولید می کرد.
در نیمه ی اول قرن بیستم محبوبیت سازدهنی همچنان رو به رشد بود به خصوص که گروه های نوازنده سازدهنی یکی پس از دیگری ایجاد می شدند. سازدهنی کروماتیک که در یک طرف خود دارای کلید یا شاسی مخصوص بود و سازدهنی را قادر می ساخت که تمامی نت ها را ایجاد کند توسط هونر ساخته شد. در سال 1930 لاورنس سه سیل ادلر با نام اختصاری لری آدلر به یکی از مشهورترین نوازندگان سازدهنی کروماتیک تبدیل شد و تا زمان مرگش در سال 2001 همچنان ستاره ی این ساز بود.
همانطور که پیش تر اشاره شده سازدهنی در آمریکا بسیار محبوب و پرطرفدار می باشد بخصوص در سبک بلوز که سازدهنی را به یکی از سازهای پرطرفدار این سبک تبدیل کرده است. شیکاگو بزرگترین شهر ایالت ایلونوی آمریکا خواستگاه اصلی موسیقی بلوز می باشد و بسیاری از نوازندگان مشهور این سبک از این شهر به دنیای موسیقی معرفی شدند. در دهه 30 و اوایل دهه 40 میلادی سانی بوی ویلیام سون ملقب به جانی بوی به همراه لیدل والتر یکی از معروفترین نوازندگان سازدهنی و آهنگ سازان موسیقی بلوز بودند. بسیاری معتقدند لیدل والتر بزرگترین نوازنده ی سازدهنی است که تاکنون سبک بلوز به خود دیده است وی در سال 1968 درگذشت.
درحالیکه بسیاری سازدهنی یا هارمونیکا را با سبک بلوز می شناختند در دهه 60 میلادی باب دیلان سازدهنی را با سبک فولک (گونه ای از موسیقی سنتی یا بطور دقیق تر موسیقی فولکلور) به دنیای موسیقی معرفی کرد. باب دیلان که یکی از نمادهای موسیقی فولک می باشد در اجراهایش از سازدهنی به سبکی متفاوت تر که پیش تر معرفی شده بود استفاده می کرد.
در سال های اخیر بسیاری از نوازندگان مشهور مانند کیم ویلسون ، رود پیاتزا و.. همچنان از سازندهنی در اجراهای بلوز خود استفاده می کنند همچنین برخی دیگر از نوازندگان همچون جیسی ریچی و جان پروپر با استایلی متفاوت تر از سازندهی در سبک بلوز استفاده می کنند.
در مطالب بعدی با نحوه ی عملکرد سازدهنی و انواع مختلف آن آشنا خواهیم شد.
